Inleiding

Famke. Een veertienjarig meisje dat eind 2020 door haar eigen vader is doodgeschoten in Amsterdam. In de negentien maanden voorafgaand aan het overlijden van Famke waren er, vanwege de ernstige zorgen om haar, elf instanties betrokken bij het gezin. Toch is er niet tijdig en daadkrachtig ingegrepen. Het verhaal van Famke is een duidelijk voorbeeld van de tekortschietende jeugdbescherming. Het gebrek aan regie in de zorg, de lange wachtlijsten, de slechte informatiedeling en het gebrek aan institutioneel vertrouwen tussen de instellingen worden als oorzaken hiervoor aangehaald in de rapporten van de inspecties.

Dat het huidige systeem van jeugdbescherming faalt, blijkt niet alleen uit de zaak van Famke. In de afgelopen jaren is veelvuldig kritiek geleverd op het huidige stelsel. Daarom is in 2021 een nieuw scenario voor jeugdbescherming opgesteld: het Toekomstscenario kind- en gezinsbescherming. Het huidige stelsel bevat veel verschillende instanties – Veilig Thuis, de Raad voor de Kinderbescherming en de gecertificeerde instellingen – die ieder een andere rol spelen bij het verzoeken van en beslissen tot jeugdbeschermingsmaatregelen. Het toekomstscenario bevat een samenvoeging van deze instanties in één instantie: het Regionaal Veiligheidsteam.

Deze voorgestelde organisatorische verandering roept kritiek op. De huidige rol van de Raad voor de Kinderbescherming als onafhankelijk adviesorgaan aan de rechter wordt van belang geacht voor het waarborgen van een machtsevenwicht tussen burger en overheid bij het verzoeken van en beslissen tot jeugdbeschermingsmaatregelen. De burger verkeert namelijk al snel in een ongelijke positie ten opzichte van de overheid wanneer de overheid met jeugdbeschermingsmaatregelen ingrijpt in het gezinsleven. Het toekomstscenario, waarin de Raad voor de Kinderbescherming als zodanig opgaat in het Regionaal Veiligheidsteam, en de kritiek hierop doet daarom de vraag rijzen of ook met een andere inrichting van het jeugdbeschermingsstelsel kan worden gepoogd het machtsevenwicht tussen burger en overheid te waarborgen. Om deze reden is een rechtsvergelijking verricht tussen het Nederlandse jeugdbeschermingsstelsel en die van zes andere Europese landen: Frankrijk, Vlaanderen, Denemarken, Noorwegen, Duitsland en Zweden. Daarbij is gekeken naar de instanties die betrokken zijn bij het verzoeken van en beslissen tot jeugdbeschermingsmaatregelen, de rol die zij binnen het stelsel vervullen en hoe zij zich verhouden ten opzichte van elkaar.

De resultaten

Het onderzoeken, vergelijken en analyseren van de jeugdbeschermingsstelsels van verschillende Europese landen heeft tot de volgende bevindingen geleid.

Organisatorische kloof

Allereerst is opgevallen dat er in Nederland sprake is van een organisatorische kloof tussen de vrijwillige en gedwongen jeugdhulpverlening. In zowel het Duitse stelsel als in de Scandinavische jeugdbeschermingsstelsels blijkt daarentegen een dergelijke organisatorische kloof niet te bestaan. In deze landen is de hulpverlener binnen de vrijwillige jeugdhulp bevoegd om direct een verzoek tot een gedwongen jeugdbeschermingsmaatregel in te dienen bij de beslissende instantie. Dat is in Nederland anders: in beginsel doet de Raad voor de Kinderbescherming dergelijke verzoeken als onafhankelijke organisatie. Doordat in de genoemde andere landen de verzoeker van gedwongen jeugdbeschermingsmaatregelen in eerste instantie bij het gezin is betrokken om op vrijwillige basis jeugdhulpverlening te verstrekken, wordt samenwerking met de ouders gestimuleerd. Dit kan ertoe leiden dat het vertrouwen van de burger in de jeugdbescherming wordt vergroot. Ook het toekomstscenario besteedt aandacht aan deze organisatorische kloof. Hierin wordt gepoogd de organisatorische kloof tussen de vrijwillige en gedwongen jeugdhulpverlening te verkleinen, door een nauwe samenwerking tussen het Lokaal Team, dat verantwoordelijk is voor de inzet van vrijwillige hulp, en het Regionaal Veiligheidsteam te stimuleren. Hoewel de vrijwillige jeugdhulpverlener in het toekomstscenario niet zelfstandig een verzoek kan indienen bij de kinderrechter, moedigen wij deze verkleining van de organisatorische kloof tussen de vrijwillige en gedwongen jeugdhulpverlening aan.

Onafhankelijke verzoeker en actieve kinderrechter

Daarnaast blijkt uit het onderzoek dat de kinderrechter in Nederland een lijdelijke rol heeft, terwijl de beslisser bij het opleggen van jeugdbeschermingsmaatregelen in Frankrijk, Vlaanderen, Denemarken, Duitsland en Noorwegen een actievere rol heeft. Per land verschilt de manier waaruit de actievere rol van de beslisser blijkt. Zo kan de actieve rol blijken uit de mogelijkheid van de beslisser om een andere jeugdbeschermingsmaatregel op te leggen dan waartoe is verzocht. Daarnaast kan de actieve rol bestaan uit de mogelijkheid om als beslisser zelfstandig onderzoek uit te voeren.

Uit het onderzoek volgt dat een actievere beslisser een aantal voordelen met zich meebrengt. Een actievere kinderrechter biedt meer waarborgen tegen inbreuken in het gezinsleven. Hoewel de Nederlandse wetgever bij de wetswijziging van 1995 uit artikel 6 EVRM heeft afgeleid dat de kinderrechter een lijdelijke rol dient te hebben, kan deze bepaling ook op een andere manier worden geïnterpreteerd. Volgens prof. Johan Put van de Katholieke Universiteit Leuven vloeit uit het recht op een onafhankelijke en onpartijdige rechter uit artikel 6 EVRM namelijk voort dat de kinderrechter dient te beschikken over een volle toetsingsbevoegdheid. Daarnaast leidt een actievere rol van de kinderrechter ertoe dat deze minder afhankelijk is van de Raad voor de Kinderbescherming als verzoekende instantie. De kinderrechter is dan immers niet gebonden aan de in het verzoekschrift verzochte jeugdbeschermingsmaatregelen en hoeft de beslissing niet te baseren op het onderzoek van de verzoeker. Hiermee wordt aldus de macht van de verzoeker beperkt, wat bevorderlijk is voor het machtsevenwicht tussen burger en overheid. Een actievere rol van de rechter zou er dan ook toe kunnen leiden dat de onafhankelijke positie van de Raad voor de Kinderbescherming minder noodzakelijk is. Dit is terug te zien in de jeugdbeschermingsstelsels van Duitsland, Denemarken en Noorwegen, waar de beslisser in deze landen een actievere rol heeft en geen onafhankelijke verzoekende instantie bestaat. De voorgestelde organisatorische verandering in het toekomstscenario, waarin de Raad voor de Kinderbescherming als onafhankelijke schakel verdwijnt, hoeft niet vanzelfsprekend ten koste te gaan van het machtsevenwicht tussen burger en overheid, indien de kinderrechter een actievere rol krijgt. Het toekomstscenario laat zich echter niet uit over de rol van de kinderrechter in het voorgestelde jeugdbeschermingsstelsel.

Conclusie

Al met al blijkt uit het onderzoek dat ook met een andere inrichting van het Nederlandse jeugdbeschermingsstelsel kan worden gepoogd het machtsevenwicht tussen burger en overheid ten aanzien van het verzoeken van en beslissen tot jeugdbeschermingsmaatregelen te waarborgen. Wij bevelen aan om de organisatorische kloof tussen de vrijwillige en gedwongen jeugdhulpverlening op te heffen dan wel te verkleinen en de kinderrechter een actievere rol toe te bedelen. Dit laatste leidt ertoe dat de huidige positie van de Raad voor de Kinderbescherming voor wat betreft de verzoekende taak bij jeugdbescherming wellicht minder noodzakelijk is. Wij kunnen ons dus tot op zekere hoogte vinden in de voorgestelde, organisatorische verandering uit het toekomstscenario. Hoe dan ook is een wijziging van het Nederlandse jeugdbeschermingsstelsel van groot belang, zodat situaties zoals die van Famke in de toekomst kunnen worden voorkomen.